Глицидол дегеніміз не және ол ағзаға зиянды ма

Әлеуметтік желілерде қазақстандықтар «өнімдердің 70%-ында қатерлі ісік ауруын тудыратын зат бар» деген тақырыптағы видеоны таратуда. Медицина ғылымдарының докторы Дмитрий Еделев ресейлік журналистке қауіпті глицидол туралы айтып береді. Глицидол дегеніміз не, ол ағзаға қаншалықты зиянды, спикер өз сөзінде неге сүйенеді және басқа дереккөздер не дейді – StopFake.kz анықтады.

Видеоның басында Дмитрий Еделев «1978 жылы Кеңес Одағында қатерлі ісік ауруын тудыратын зат табылды. Ол глицидол деп аталды» дейді.

Ашық дереккөздерден алынған ақпаратқа сәйкес, глицидол бұған дейін көп жыл бұрын белгілі болған. 1978 жылға дейін ол тек зерттеу мақсатында ғана пайдаланылып келген. 1978 жылы глицидол фармацевтика өнеркәсібінде глицерин, глицидил эфирлері мен күрделі эфирлер шығару үшін аралық буын ретінде, сондай-ақ стерилизациялау агенті ретінде қолданыла бастады. Сонымен қатар, глицидол винил полимерлері үшін тұрақтандырғыш ретінде пайдаланылады.

Глицидол (2,3-эпоксипропанол) – бұл құрамында эпоксидті және алкогольді функционалды топтар бар органикалық қосылыс (Википедия).

«Глицидол 1978 жылдан бастап абсолютті канцероген болды»,- дейді Дмитрий Еделев.

2000 жылы қатерлі ісік ауруын зерттеу жөніндегі халықаралық агенттік глицидолды «адамдар үшін канцерогенді» заттар тобына енгізді — 2А. Бұл глицидолдың тірі организмдерге әсері туралы қолда бар мәліметтер кеміргіш тәжірибелерден алынғандықтан болуы «мүмкін». Глицидол тышқандарда, егеуқұйрықтарда және аламандарда тексерілді. Бұл зерттеулер глицидолдың көз, тыныс алу жолдары және кеміргіштер өкпесінің тітіркенуін тудыратынын, жүйке жүйесіне әсер етуі мүмкін екенін көрсетті. Айта кетейік, кеміргіштер мен адамдарда глицидилді эфирлер метаболизмінің айтарлықтай айырмашылығы бар.

Глицидол адам денсаулығына теріс әсер ететін канцерогендердің негізгі тізіміне кірмейді.

«Глицидил эфирлері – бұл жеке тамақ өнімдерін өңдеу процесінде пайда болатын заттар», – дейді Дмитрий Еделев

2008 жылы тазартылған өсімдік майларында глицидил эфирлері бар екендігі анықталды. Зәйтүн дақылдарында глицидил эфирлерінің прекурсорлары – диглицеридтер мен моноглицеридтер (DAG және MAG) болады. 200 градус және одан жоғары температурада тазарту (тазарту) және дезодорациялау (иістерді бейтараптандыру) процесінде глицидил эфирлері түзіледі.

Глицидил эфирлері тазартылған өсімдік майларының барлық түрлерінде кездеседі. Әсіресе, пальма майында, оның төңірегіндегі дау-дамай бірнеше жылдан бері толастар емес. Өнім басқа өсімдік майларына қарағанда, төмен бағасымен және бейтарап дәм мен иіс, жартылай қатты құрылым сияқты артықшылықтарымен танымал болды. Сонымен қатар, пальма майы майдың сұйық түрлері денсаулыққа қауіпті май қышқылдарының трансизомерлерін шығаратын гидрогенизациялауды қажет етпейді.

«Глицидил эфирлерінің пайда болуының ықтимал себептері өсірудің географиялық және климаттық жағдайлары, сондай-ақ майды тазарту процесінің параметрлеріндегі айырмашылық болуы мүмкін, әсіресе дезодорация кезеңінде. Сонымен қатар, глицидилді эфирлерді талдаудың бірыңғай стандартты әдісі жоқ. Осы әдістермен анықталған майдың бір түріндегі глицидилді эфирлердің деңгейлері әртүрлі сезімталдықпен, ерекшелікпен және нәтиженің дәлдігімен салыстыруға келмейді», – деп түсіндірді ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігінің Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру және қайта өңдеу департаменті «Қазақ қайта өңдеу және тамақ өнеркәсібі ғылыми-зерттеу институтының» деректеріне сілтеме жасай отырып.

Әртүрлі елдердің өндірушілері глицидил эфирлерінің құрамын өндіріс процесін өзгерту арқылы алуға болады деп мәлімдейді. Алайда, бұл үшін уақыт қажет – жаңа нормативтерге сәйкес болу үшін жабдықты жаңғырту, сақтау шарттарын қайта қарау, қайта өңдеу жоспарын әзірлеу керек. Өндірушілер пальма майынан біржолата бас тартуға дайын емес. Сонымен қатар, жоғары температурада өңдеуді ауыстырған кезде – Май қауіпсіз.

Ауыл шаруашылығы министрлігінің Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру және қайта өңдеу департаменті пальма майы Қазақстанға Малайзия, Индонезия және Ресейден әкелінетінін хабарлады. 2019 жылы 40,6 мың тонна пальма майы импортталды немесе май импортының жалпы көлемінің 25%. 2020 жылдың 9 айында 38,9 мың тонна пальма майы импортталды.

«Пальма майы және оның фракциялары республикаға қолданыстағы заңнама құрамында май қышқылдарының өнеркәсіптік транс майлары бар гидрогенделген майларды қолдану бөлігінде күшейтілуіне байланысты (Кеден одағының техникалық регламенті КО ТР 024/2011 «Май өнімдеріне арналған техникалық регламент») әкелінеді, бұл жалпы әлемдік үрдіс. Бүгінгі таңда пальма майы қатты маргариндерді, әртүрлі мақсаттағы майларды, сүт майын алмастырғышты, транс майлары аз өсімдік майларына негізделген спрэдтерді өндірудің жалғыз баламасы болып табылады», – делінген StopFake.kz берілген жауапта.

Ведомство басқа тропикалық майларды қолдану, сондай-ақ отандық шикізаттан гидрогенделген майларды (елде өсетін майлы дақылдар) қолдану бойынша жаңа технологияларды жетілдіру есебінен пальма майын біртіндеп қысқартуға болатындығын атап өтті.

Дмитрий Еделевтің тағы бір тұжырымы: «Глицидол ағзадан шығарылмайды».

Efsa journal ғылыми мақаласында тамақ өнімдерінде глицидил май қышқылдары эфирлерінің болуымен байланысты денсаулыққа қауіпті зерттеулер сипатталған. Авторлар «Глицидол фрагменті негізінен несеппен шығарылады» деп жазады.

«Өнімдердің 70%-ында глицидол бар», – дейді Еделев.

Спикер қандай деректер мен есептеулер негізінде 70% көрсеткішін алғаны туралы айтпайды. Бірақ глицидил эфирлері бар бірнеше өнімді атап өтеді – бұл нан, кондитерлік өнімдер, сүт, ет, шұжық өнімдері.

Пальма майын кондитерлер, наубайшылар, сүт өнімдерін өндірушілер кеңінен қолданады.

Еуропалық азық-түлік қауіпсіздігі агенттігі (EFSA) ұзақ мерзімді зерттеулерге сүйене отырып, осы кезеңде глицидил эфирлері бар өнімдерді алып тастау немесе тыйым салу керек деп айтуға негіз жоқ деген қорытындыға келді. Еуропалық комиссия да өнеркәсіптен осы компоненттерге толық тыйым салуды талап етуге жеткілікті негіз жоқ екенін айтады.

Дегенмен, оның ықтимал жоғары генотоксикалық сипатына байланысты, бұл контаминанттың тамақ өнімдеріндегі концентрациясы ықтимал ең төменгі деңгейге дейін азайтылуы керек.

2018 жылы Еуропалық комиссия май қышқылдарының глицидил эфирлері құрамының жаңа нормаларын анықтады (глицидолға қайта есептегенде):

тікелей тамаққа пайдалануға және тамақ өнімдерінде ингредиент ретінде пайдалануға арналған өсімдік майлары мен тоң майлар үшін – 1,0 мг/кг артық емес (19.09.2018 ж. бастап);

балалар тағамын және өңделген дәнді дақылдар негізіндегі өнімдерді өндіруге арналған өсімдік майлары үшін – 0,5 мг/кг артық емес — 19.09.2018 ж. бастап);

балаларға арналған сұйық қоспалар (ұнтақ) үшін — 0,01 (0,075) мг/кг артық емес 30.06.2019 дейін; 01.07.2019 бастап 0,006 (0,05).

2019 жылғы тамызда Еуразиялық экономикалық комиссия алқасының шешімімен осы нормативтер Бірыңғай санитариялық талаптарға енгізілді, олар Қазақстан аумағында да қолданылады және Кеден одағының техникалық регламенттеріне енгізілгеннен кейін әрекет етеді.